Η Ουκρανική κρίση με τα τόσα θύματα και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές είναι η κορύφωση μιας βαθύτερης κρίσης. Αυτή είναι η επί μακρόν υποβόσκουσα κρίση στις δομές της Ευρωπαϊκής Αρχιτεκτονικής Ασφάλειας.
Αρκετοί Δυτικοί αναλυτές, ακαδημαϊκοί και σύμβουλοι εξωτερικής/αμυντικής πολιτικής, πολιτικής ασφάλειας σημειώνουν ότι στην δεκαετία του ’90 δεν θα ήταν απίθανο, ούτε ‘ένα λάθος της ιστορίας’ αν μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την συνεπακόλουθη διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας ως οργανισμού Σοβιετικού δορυφόρου, ερχόταν φυσιολογικώ τω τρόπω και η αυτοδιάλυση της Βορειοατλαντικής συμμαχίας.
Άλλωστε δεν χωρά αμφιβολία ότι ο λόγος της δημιουργίας, της ύπαρξης του ΝΑΤΟ ήταν η ανάσχεση της Σοβιετικής επέκτασης στην Ευρωπαϊκή ήπειρο μετά την επιτυχή επέλαση του Κόκκινου Στρατού στην Κεντροανατολική Ευρώπη στην εκπνοή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με αποκορύφωμα την κατάληψη του Βερολίνου τον Μάη του 1945 και την συνθηκολόγηση της Ναζιστικής Γερμανίας.
Το πολιτικοστρατιωτικό ισοζύγιο της εκάστοτε συγκυρίας εξηγεί εν πολλοίς και την σύμπηξη στρατιωτικών συμμαχιών και πολυμερών οργανισμών συνασπισμών. Να υπενθυμίσουμε εδώ ότι η ληξιαρχική πράξη γέννησης του Βορειοατλαντικού Συμφώνου – γνωστού παγκοσμίως με το αγγλικό ακρωνύμιο, του γνωστού ΝΑΤΟ – έγινε τον Απρίλη του 1949 στην Washington με δώδεκα αρχικά συμβαλλόμενα κράτη μέλη. Πέραν του διδύμου της Αγγλοσαξονικής ηγεσίας του οργανισμού (ΗΠΑ και ΗΒ) υπήρξαν δέκα ακόμη συνοδοιπόροι της Δυτικής Ευρώπης (να σημειώσουμε εδώ ότι Ελλάδα και Τουρκία δεν ήταν μέσα στα ιδρυτικά ΝΑΤΟϊκά μέλη – και οι δύο χώρες εισχώρησαν τρία χρόνια αργότερα το 1952).
Τρία χρόνια προ της εναρκτήριας συνόδου του ΝΑΤΟ στην Ουάσιγκτον είχε προηγηθεί σε Αμερικανικό και πάλιν έδαφος (στο κολλέγιο Westminster στην μικρή πόλη Φούλτον της Πολιτείας Μισούρι) τον Μάρτη του 1946 ο περιβόητος λόγος του Winston Churchill (ο οποίος, ας σημειώσουμε είχε χάσει τις εκλογές στην χώρα του τον προηγούμενο χρόνο). Ο Βρετανός νικητής του Β’ ΠΠ και ηττημένος στις εκλογές στην χώρα του, αποκάλεσε το υπό σοβιετικό έλεγχο τμήμα της απελευθερωμένης Ευρώπης ‘σιδηρούν παραπέτασμα’ (iron curtain). Συγκεκριμένα είχε δηλώσει ο εβδομηντάχρονος τότε Churchill:
Από το Στετίνο στη Βαλτική έως την Τεργέστη στην Αδριατική Θάλασσα ένα σιδηρούν παραπέτασμα πέφτει πάνω στην ήπειρο. Πίσω από τη γραμμή αυτή βρίσκονται όλες οι πρωτεύουσες των παλαιών κρατών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης — Βαρσοβία, Ανατολικό Βερολίνο, Πράγα, Βουδαπέστη, Βελιγράδι, Βουκουρέστι και Σόφια. Όλες αυτές οι φημισμένες πόλεις και οι πληθυσμοί που τις περιβάλλουν, βρίσκονται σε αυτό που πρέπει να ονομάσω σοβιετική σφαίρα. […] Τα κομμουνιστικά κόμματα, που ήταν πολύ μικρά σε αυτές τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, έχουν καταλάβει εξέχουσα θέση και δύναμη δυσανάλογη με την αριθμητική τους ισχύ και αποσκοπούν στο να επιβάλουν παντού τον ολοκληρωτικό τους έλεγχο.
Άνκαι αρχικά η Αμερικανική πολιτική ηγεσία ήταν επιφυλακτική μέχρι εχθρική στην αψή και επικριτική αναφορά του Γουίνστον Τσώρτσιλ για τις μεθόδους και μεθοδεύσεις των Σοβιετικών για την κατάληψη της ηγεσίας στα υπό κατοχή (ή κατά άλλους απελευθερωμένα) εδάφη τους ο λόγος καταπέλτης του, προλείανε το έδαφος και έθεσε την ιδεολογική βάση πάνω στην οποία θα κτιζόταν η Βορειοατλαντική συμμαχία.
1955 Έτος Σταθμός:
Α. Το Πολιτικό Μέλλον της Διαμελισμένης Γερμανίας Μήλον της Έριδος μεταξύ των μέχρι πρότινος Συμμάχων. Η Ομοσπονδιακή Γερμανία Μέλος του ΝΑΤΟ
Β. Η ΕΣΣΔ Ιδρύει το Σύμφωνο της Βαρσοβίας
Φτάνουμε στο 1955, έτος όξυνσης του Ψυχρού Πολέμου. Οι πρώην συμμάχων με αποφασιστικά βήματα αποξενώνονται σε δύο αντιπαρασσόμενα στρατόπεδα. Πρώτον, το μεγαλύτερο μέρος της ηττημένης και διαμελισμένης Γερμανίας, δηλαδή η Ομοσπονδιακή Δυτική Γερμανία εισχωρεί στο ΝΑΤΟ ρυμουλκούμενη από τους Αγγλοσάξωνες Ατλαντιστές. Αμερικανικά στρατεύματα και βαρύς οπλισμός βρίσκονται μέχρι και σήμερα στο έδαφος της.
Με αλλεπάλληλες επεκτάσεις το ΝΑΤΟ έφθασε σήμερα να αριθμεί τριάντα κράτη-μέλη – αναλυτικότερα πιο κάτω η ΝΑΤΟϊκή επέκταση και την σημασία της.
Οι Σοβιετικοί υπό την ηγεσία του Γεωργιανού Ιωσήφ Στάλιν απάντησαν στον Ευρωατλαντικό συνασπισμό με καθυστέρηση έξι χρόνων: Στις 14 του Μάη το 1955 δημιουργείται το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Κράτη μέλη του, πλην της καθοδηγούσας ΕΣΣΔ, η Πολωνία όπου και η υπογραφή της ιδρυτικής πράξης, η Αλβανία, η Τσεχοσλοβακία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία και η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας.
[Την ίδια χρονιά στην μικρή αλλά γεωστρατηγικά τοποθετημένη μας Κύπρο, ο Γεώργιος Γρίβας ξεκινά με τις ευλογίες του Μακαρίου τον ένοπλο της ΕΟΚΑ ενώ ο Νίκος Ζαχαριάδης, εξόριστος ηγέτης του ΚΚΕ στο παραπέτασμα, τον καταγγέλλει ως όργανο των Άγγλων]
Για την Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική Ασφάλειας το 1955 είναι έτος σημαδιακό. Η Δυτική Γερμανία προσχωρεί στο ΝΑΤΟ. Η σημασία, η δυναμική και οι προεκτάσεις της εξέλιξης αυτής θα έρθουν στην επιφάνεια ένα τεταρτο του αιώνα μετά, με την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου και την απορρόφηση της εξασθενημένης Ανατολικής Γερμανίας από την ακμάζουσα Δυτική.
Τέλος Ψυχρού Πολέμου; Τέλος της Ιστορίας;
Με την αυγή της τελευταίας δεκαετίας της περασμένης χιλιετίας (στα χρόνια 1989-90-91) κοσμοϊστορικά γεγονότα συντελούνται στον Ευρωσιατικό γεωπολιτικό χώρο, γεγονότα τα οποία θα αποβούν μοιραία και θα οδηγήσουν στην σημερινή τραγική κατάρρευση της Αρχιτεκτονικής Ασφάλειας της Ευρασίας:
Α. Πτώση του Τείχους του Βερολίνου – Επανένωση της Γερμανίας
Β. Οικονομική Κατάρρευση και Διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης – Διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας.
Όπως είδαμε πιο πάνω όταν οι Ευρω-ατλαντιστές ρυμούλκησαν και την Δυτική Γερμανία στο στρατόπεδο τους, η Μόσχα απάντησε με την σύμπηξη μετώπου ανάσχεσης της Αμερικανοβρετανικής επιρροής με το Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Η ισορροπία των τρόμου των εξοπλιστικών ανταγωνισμών κράτησε όσο μπορούσε να αντέξει οικονομικά η ΕΣΣΔ. Το 1990 είναι ήδη βαθειά χρεωκοπημένη. Η ανθούσα Δυτική Γερμανία πληρώνει την Μόσχα εκατοντάδες εκατομμύρια γερμανικά μάρκα για να μπορέσει η τελευταία να επαναπατρίσει και να επανεντάξει 600,000 στρατιωτικούς με τις οικογένειες, οι οποίοι στάθμευαν στην Ανατολική Γερμανία.
Η Απειλή Εξουδετερώνεται, οι Συμμαχίες Διαλύονται
Ο Thomas Hobbes, πολιτικός φιλόσοφος, σημείωσε ήδη τρεις αιώνες πριν, ότι οι συμμαχίες διαλύονται μετά την εξαφάνιση της απειλής για την αντιμετώπιση της οποίας συμπήχθηκαν. Αυτό άλλωστε συναίβει με την Μεγάλη Συμμαχία μεταξύ των ΗΠΑ, του ΗΒ και της ΕΣΣΔ όταν νικήθηκε η Ναζιστική Γερμανία το 1945. Με βάση αυτή την απλή λογική θα έπρεπε και το ΝΑΤΟ να ακολουθήσει την ίδια πορεία της διάλυσης μιας και το αντίπαλο στρατόπεδο διαλύθηκε και ο Σοβιετικός κίνδυνος εξέλιπε.
Αρκετοί νοήμονες Αμερικανοί βετεράνοι διπλωμάτες τάχθηκαν σφόδρα ενάντια στην προκλητική ενδυνάμωση και τις αλλεπάλληλη επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς. Κορυφαία φυσιογνωμία αυτής της σχολής σκέψης – η οποία και εκ των πραγμάτων δικαιώνεται – ο Geοrge F. Kennan (1904-2005: ο εμπειρότατος αυτός διπλωμάτης έζησε 101 χρόνια), για πολλά χρόνια Αμερικανός πρέσβης στη Μόσχα. Συγγραφέας του περιβόητου μακροσκελούς τηλεγραφήματος, ο Kennan ήταν ο θεωρητικός και ο αρχιτέκτονας της πολιτικής ανάσχεσης της ΕΣΣΔ κατά την κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου. Πίστευε, δηλαδή, τότε το 1946, ότι η σύγκρουση με την Σοβιετική Ένωση ήταν αναπόφευκτη και ότι οι ΗΠΑ όφειλαν να είναι σταθερές στην επιλογή της ανάσχεσης της.
Όπως όλοι οι έξυπνοι άνθρωποι έτσι και ο Kennan αναθεώρησε τις απόψεις του μετά την κοσμογονική αλλαγή της διάλυσης της ΕΣΣΔ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Έτσι, σε ένα καθόλα προφητικό άρθρο του στους New York Times τo 1997, όταν δηλαδή η Δύση είχε γονατίσει την Ρωσία, προειδοποίησε:Η επέκταση του ΝΑΤΟ θα ήταν το πιο μοιραίο λάθος στην αμερικανική πολιτική σε ολόκληρη τη μεταψυχροπολεμική εποχή … θα πυροδοτούσε εθνικιστικές, αντιδυτικές και μιλιταριστικές τάσεις στη ρωσική κοινή γνώμη …Θα είχε αρνητικό αντίκτυπο στην εξέλιξη ενός δημοκρατικού καθεστώτος στη Ρωσία … Θα αποτελούσε παλινδρόμηση στο ψυχροπολεμικό κλίμα στις σχέσεις Ανατολής-Δύσης και θα εξωθούσε τη ρωσική εξωτερική πολιτική σε κατευθύνσεις που αναμφίβολα δεν είναι της αρεσκείας μας. Ο George Kennan πολύ εύστοχα τιτλοφόρησε το άρθρο του Ένα Μοιραίο Λάθος.Το Μοιραίο Λάθος της Αχαλίνωτης Επέκτασης του ΝΑΤΟ Δυστυχώς το μοιραίο λάθος, το τραγικό σφάλμα διαπράχθηκε:Ακολούθησαν απανωτά κύματα καθολικής επεκτάσεως της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας με εμπλουτισμό της δύναμης πυρός της με νέα κράτη μέλη και νέες αμερικανικές στρατιωτικές βάσεις στα εδάφη τους. Συνολικά όλα τα πρώην κράτη μέλη, πλην της Ρωσίας, του διαλυθέντος Συμφώνου της Βαρσοβίας ενετάχθησαν στο ΝΑΤΟ! Προσχώρησαν επίσης όλες ανεξαιρέτως οι πρώην Σοβιετικές Βαλτικές Δημοκρατίες όπως επίσης και μια σειρά από Βαλκανικά κράτη της πρώην Γιουγκοσλαβίας.
Ας δούμε παρακάτω με χρονολογική σειρά την ιλιγγιώδη επέκταση του ΝΑΤΟ με νέα κράτη-μέλη:
1952 (18η Φλεβάρη) 1η επέκταση: Ελλάδα – Τουρκία
1955 (9η Μάη) 2η και ιδιαιτέρως σημαντική επέκταση: Δυτική Γερμανία (το Σάαρλαντ το 1957)
1982 (30η Μάη) 3η επέκταση: Ισπανία
1990 (3 Οκτώβρη) 4η επέκταση με την προσθήκη της Ανατολικής Γερμανίας
1999 (12 Μάρτη) 5η επέκταση: Πολωνία, Ουγγαρία, Τσεχία
2004 (29 Μάρτη) 6η επέκταση: Σλοβακία, Σλοβενία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Εσθονία, Λιθουανία, Λεττονία
2009 (1η Απρίλη) 7η επέκταση: Αλβανία, Κροατία
2017 (5η Ιούνη) 8η επέκταση: Μαυροβούνιο
2020 (27η Μάρτη) 9η επέκταση: Βόρεια Μακεδονία
Όπως είναι φυσικό αυτή η αέναη επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα Βαλκάνια και προς ανατολάς βρίσκει σφόδρα αντίθετη την ηγεσία της Ρωσικής Ομοσπονδίας η οποία εκλαμβάνει την ακράτητη αυτή επέκταση, η οποία άγγιξε ήδη από την πρώτη δεκαετία τα δυτικά σύνορα της, ως σοβαρή απειλή. Ιδιαίτερα όταν η ένταξη των Βαλτικών χωρών συνεπάγεται την μόνιμη εγκατάσταση Αμερικανικών στρατευμάτων και προηγμένων οπλικών συστημάτων στις νεοφώτιστες νεο-Νατοϊκές αυτές χώρες. Το ίδιο ισχύει για τις μεσαίου μεγέθους επίσης Νεο-Νατοϊκές χώρες των Ανατολικών Βαλκανίων: Βουλγαρία και Ρουμανία αλλά και των Δυτικών Βαλκανίων: Αλβανία, Κροατία, Μαυροβούνιο μαζί με το νεοπαγές κρατίδιο της Βόρειας Μακεδονίας.
Η Ρωσική ηγεσία κατέστησε επανειλημμένα σαφές προς την Δύση ότι θεωρεί την ασφάλεια της Ρωσικής Ομοσπονδίας να απειλείται από την εγκαθίδρυση όλο και περισσοτέρων Αμερικανονατοϊκών βάσεων στα κράσπεδα των δυτικών της συνόρων.
Κατά αναλογίαν σκεφθείτε ποια θα ήταν η αντίδραση των ΗΠΑ αν η Ρωσική Ομοσπονδία επέκτεινε την στρατιωτική της παρουσία ανά το παγκόσμιο με νέες βάσεις στο Μεξικό, την Βενεζουέλα, την Κούβα, χώρες γειτνιάζουσες με τις ΗΠΑ.
Στην τελευταία, στην Κούβα δηλαδή, πήραμε μία γεύση της Αμερικανικής έντονης αντίδρασης το 1962 με την κρίση των πυραύλων η οποία έφερε τον πλανήτη στα πρόθυρα ενός πυρηνικού εφιάλτη και την αποτυχημένη αμερικανική εισβολή στον κόλπο των Χοίρων η οποία αποσκοπούσε στην ανατροπή του καθεστώτος Κάστρο.
Το βαθύτερο αίτιο της πυραυλικής κρίσης της Κούβας, η οποία κράτησε για 34 μέρες 16 Οκτωβρίου μέχρι 20 Νοεμβρίου το 1962, ήταν όχι άσχετο με το τωρινό αίτιο της σημερινής κρίσης στην Ουκρανία, η εγκατάσταση Αμερικανικών πυραύλων Jupiter στην Τουρκία οι οποίοι στόχευαν την ΕΣΣΔ. Η τελευταία προχώρησε σε συμφωνία με το καθεστώς Κάστρο για την εγκατάσταση Σοβιετικών πυραύλων στο Κουβανικό έδαφος. Τελικά μια μυστική συμφωνία αμοιβαίας απόσυρσης απεσώβησε τον κίνδυνο σύρραξης. Οι Σοβιετικοί δεν εγκατέστησαν τους πυραύλους, οι οποίοι ήταν καθ΄οδόν για το νησί της Καραϊβικής, ενώ οι Αμερικανοί απέσυραν τους πυραύλους Jupiter από την Τουρκία τον Απρίλιο του 1963.
Δια Ταύτα
Μια συμφωνία για διέξοδο από την παρούσα σοβαρή κρίσιμη κατάσταση για το μέλλον της ανθρωπότητας, θα πρέπει να περιλαμβάνει τα ακόλουθα:
- Άμεση κατάπαυση του πυρός.
- Την πλήρη απόσυρση από το σημερινό έδαφος της Ουκρανίας όλων των ξένων στρατιωτικών δυνάμεων και ξένων στρατιωτικών εγκαταστάσεων.
- Την αναγνώριση της αυτονομίας της περιοχής του Ντονμπάς εντός της Ουκρανίας όσον αφορά την τοπική αυτοδιοίκηση και τη γλωσσική ταυτότητα.
- Την αναγνώριση της Κριμαίας ως τμήματος της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Δύο δημοψηφίσματα στην Κριμαία υποστήριξαν την επανένταξη στη Ρωσική Ομοσπονδία.
- Την ελεύθερη διακίνηση των ανθρώπων πέρα από τα σύνορα της Ουκρανίας με τη Ρωσία και άλλες χώρες.
- Άρση των κυρώσεων κατά της Ρωσίας με την έναρξη της αποχώρησης των Ρωσικών στρατευμάτων από την Ουκρανία. Οι οικονομικές κυρώσεις έχουν πολύ αρνητικές συνέπειες όχι μόνο για τη χώρα που υφίσταται κυρώσεις αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο.
- Μια ξεκάθαρη συμφωνία η οποία θα διασφαλίζει το ουδέτερο καθεστώς της Ουκρανίας. Ειδικότερα, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η Ουκρανία δεν θα επιδιώξει την ένταξη στο ΝΑΤΟ. Με άλλα λόγια, θέσπιση μιας πολυμερούς συνθήκης διεθνών διαβεβαιώσεων ασφαλείας ως προς το ουδέτερο καθεστώς της Ουκρανίας ταυτόχρονα με εφαρμόσιμες εγγυήσεις για την ασφάλεια και ευημερία των κατοίκων του Ντονμπάς.
- Ολοκληρωμένο πρόγραμμα οικονομικής ανάπτυξης και ανοικοδόμησης της Ουκρανίας – δηλαδή με άλλα λόγια η Δύση, η οποία ελέγχει το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα θα πρέπει να τερματίσει τις αποστολές οπλισμού και να στρέψει την προσοχή της στην παροχή οικονομικής βοήθειας αντί στρατιωτικής.
- Με την έναρξη της εφαρμογής των ως άνω μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης στην χώρα θα πρέπει να υπάρξουν νέες διαπραγματεύσεις για τη Νέα Ευρωπαϊκή Αρχιτεκτονική Ασφάλειας που θα βασίζεται σε μια αδιαίρετη ασφάλεια για όλα τα συμβαλλόμενα μέρη.
Η σημερινή κρίση στην Ουκρανία με την Ρωσική επέμβαση έφερε στο προσκήνιο την παντελή έλλειψη βιώσιμης Αρχιτεκτονικής Ασφάλειας στον γεωπολιτικό χώρο της Ευρασίας.
Κανένας πολυμερής διεθνής οργανισμός δεν αποδίδει τα δέοντα. Τραγική φιγούρα στην παρούσα εμπόλεμη κατάσταση ο ΟΑΣΕ, Οργανισμός για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη, με τα 57 συμμετέχοντα κράτη της Ευρασίας, ο οποίος απέτυχε να αποσοβήσει ή και να περιορίσει την σύρραξη παρά την παρουσία πολυάριθμης Ειδικής Αποστολής Επιτήρησης κατά την επταετία της υποβόσκουσας κρίσης στην ρωσόφωνη Ανατολική Ουκρανία. (Δυστυχώς μετά την αποχώρηση των Αμερικανών και Καναδών μελών της Ειδικής Αποστολής, οι υπόλοιποι παρατηρητές της Αποστολής κατέφυγαν για λόγους ασφαλείας στο Ροστόβ της Ρωσίας).
Η ασφάλεια δεν μπορεί παρά να είναι καθολική και αδιαίρετη για το σύνολο της Ευρασίας από την Λισσαβώνα μέχρι το Βλαδιβοστόκ. Δεν νοείται βιώσιμη αρχιτεκτονική ασφάλειας αν η ασφάλεια ενός κράτους, μιας εθνικής πληθυσμιακής κοινότητας προκαλεί ανασφάλεια σε μια άλλη.
(Το κείμενο αποτελεί διασκευή ομιλίας σε διαδικτυακή συζήτηση την οποία διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο Frederick Λευκωσίας την Τετάρτη 16 Μαρτίου 2022 – 18:00 – 21:00)